Από την εργασία ως εμπόρευμα στην εργασία ως μέρος των κοινών

Της Hilary Wainwright

Η αντίσταση στην αλλοτρίωση παίρνει πολλές μορφές: από την άρνηση της εργασίας, το χιούμορ, το σαμποτάζ και τον συμβατικό συνδικαλισμό, έως μια ποικιλία αγώνων και πειραμάτων για εναλλακτικές ενάντια στο κράτος και την αγορά. Μια εναλλακτική σύλληψη της εργασίας, ως μέρος μιας ευρύτερης εναλλακτικής οικονομίας, θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε και ενδεχομένως να γενικεύσουμε και να διερευνήσουμε τις δυνατότητες αυτών των διάσπαρτων εμπειριών σε δημόσιες, ιδιωτικές ή κοινωνικές σφαίρες.

Υπάρχουν θεωρητικά εργαλεία αναπτυγμένα στα συμφραζόμενα της αναζήτησης για μια εναλλακτική, κοινωνικά σχεδιασμένη οικονομία, που μπορούν να βοηθήσουν μια τέτοια επανεξέταση;

Χρησιμοποιώντας το πλαίσιο των κοινών

Το αναπτυσσόμενο κίνημα του στοχασμού για τα κοινά και οι διάφορες πρωτοβουλίες γύρω από την ιδέα των κοινών παρέχουν μια πηγή έμπνευσης που αξίζει να διερευνηθεί (αν και δεν είναι ένα πλαίσιο έτοιμο να εφαρμοστεί με έναν απλοϊκό τρόπο).

Το πεδίο εφαρμογής του στοχασμού των κοινών έχει διευρυνθεί πάρα πολύ ως αντίδραση στην αδιάκοπη πορεία εμπορευματοποίησης αγαθών που κατέχονταν πριν από κοινού. Αυτά εκτείνονται από φυσικούς πόρους και υπηρεσίες που ιστορικά έχουν παραμείνει εκτός της καπιταλιστικής αγοράς, οργανωμένα μέσω δημόσιων οργανισμών ή οργανώσεων πολιτών, όπως η υγεία, η εκπαίδευση, η επιστήμη και, γενικότερα, η γνώση (βιβλιοθήκες και αρχεία, για παράδειγμα), έως τα πρόσφατα δημιουργηθέντα ψηφιακά κοινά, τα οποία βρίσκονται υπό τη διαρκή απειλή νέων περιφράξεων.

Εκ πρώτης όψεως, η εργασία, κατανοητή σε σχέση με την εφαρμογή της ανθρώπινης ικανότητας για δημιουργία, φαίνεται βαθιά ατομική και συνεπώς εχθρική προς την οργάνωσή της ως μέρος των κοινών. Με περαιτέρω προβληματισμό όμως, η ανθρώπινη δημιουργικότητα, με τις ατομικές και κοινωνικές διαστάσεις της άρρηκτα συνυφασμένες, είναι ένα διακριτό κοινό που αποτελεί το κλειδί για τη δυνατότητα μιας βασισμένης στα κοινά πολιτικής οικονομίας.

Ο συγγραφέας και ακτιβιστής για τα κοινά, Tomasso Fattori, ανιχνεύει τα κοινά χαρακτηριστικά που κάνουν το πλαίσιο των κοινών χρήσιμο για την κατανόηση του χαρακτήρα διαφόρων φαινομένων, χωρίς να τα συμπιέζει τεχνητά σε μια κατηγορία που συνεπάγεται ομοιογένεια. Σε ένα άρθρο που αντικατοπτρίζει την ευρύτερη σημασία του επιτυχή αγώνα για το δημοψήφισμα στην Ιταλία σχετικά με το μέλλον του νερού ως κοινό αγαθό («μια πολιτική και πολιτιστική επανάσταση για τα κοινά», όπως ο ίδιος τον περιγράφει) ο Fattori γράφει: «Τα κοινά είναι ό,τι θεωρείται απαραίτητο για τη ζωή, όχι μόνο με τη βιολογική έννοια. Πρόκειται για δομές, οι οποίες συνδέουν τα άτομα μεταξύ τους, υλικά ή άυλα στοιχεία που όλοι έχουμε από κοινού, τα οποία μας κάνουν μέλη μιας κοινωνίας και όχι μεμονωμένα άτομα σε ανταγωνισμό μεταξύ μας. Στοιχεία που διατηρούμε ή αναπαράγουμε μαζί, σύμφωνα με κανόνες που έχουν θεσπιστεί από την κοινότητα: μια περιοχή που πρέπει να διασωθεί από τη διαδικασία λήψης αποφάσεων της μετα-δημοκρατικής ελίτ και η οποία χρειάζεται να είναι αυτοδιοικούμενη μέσω μορφών συμμετοχικής δημοκρατίας.» (Fattori 2011)

Υπό το φως αυτών των προβληματισμών, έχει νόημα, είναι χρήσιμο, να σκεφτούμε την εργασία ως μέρος των κοινών;

Αυτές οι συνθήκες για τα κοινά θα μπορούσαν να εφαρμοστούν στην ανθρώπινη δημιουργικότητα, σε μια βάση που δεν θα αρνούνταν την αμετάκλητη ατομική διάστασή της. Μάλλον αυτή η ατομική διάσταση, η πραγμάτωση και τα ευρύτερα κοινωνικά οφέλη από τον τρόπο με τον οποίο είναι οργανωμένη κοινωνία, αποτελούν -όπως συμβαίνει με όλα τα κοινά- ειδικά προβλήματα οργάνωσης και διακυβέρνησης.

Σκεφτείτε την ικανότητα του ανθρώπου να δημιουργεί, σύμφωνα με τον ορισμό του Fattori. Είναι μια ικανότητα που μοιράζεται όλη η ανθρωπότητα – πράγματι είναι αυτό που μας κάνει ανθρώπους· μια ικανότητα που είναι ισχυρή κοινωνική δύναμη, αναγκαία συνθήκη για τη ζωή πολλών άλλων κοινών· και η οποία, αν και σε κάθε μοναδική στιγμή είναι ατομικά επικεντρωμένη είναι επίσης κοινωνικά διαμορφωμένη. Εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη φύση της εκπαίδευσης, του πολιτισμού και της διανομής του πλούτου, μπορεί να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί ή να κατασταλεί, να μην αναπτυχθεί και να σπαταληθεί. Είναι κοινωνικά υλοποιημένη (το αν επιτυγχάνεται αυτή η διανεμημένη δυνατότητα εξαρτάται από τη φύση των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής, επικοινωνίας και διανομής) και κοινωνικά καθορισμένη η ωφέλεια από αυτήν (το ποιος επωφελείται από τη δημιουργικότητα των άλλων εξαρτάται και πάλι από τις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις).

Ίσως θα μπορούσαμε να αντλήσουμε από τη μαρξική αντίθεση μεταξύ της μέλισσας και του αρχιτέκτονα μια έμμεση υποστήριξη της θέσης σχετικά με την ανθρώπινη δημιουργικότητα ως ένα ιδιαίτερο είδος των κοινών. Αν ήμασταν σαν τις μέλισσες, τότε εμείς και το προϊόν μας θα μπορούσε να είναι μέρος των φυσικών κοινών – με τους μελισσοκόμους ως θεματοφύλακες, καλλιεργητές των κοινών. Αλλά ως το ισοδύναμο των αρχιτεκτόνων, με την ικανότητα της φαντασίας και της δημιουργίας σύμφωνα με τη φαντασία μας, ενσαρκώνουμε ένα διαφορετικό είδος κοινών: τα κοινά της δημιουργικότητας.

Φυσικά, η ανθρώπινη δημιουργικότητα δεν είναι κάτι καινούργιο! Αλλά η μαζική επίγνωση -η αυτογνωσία και η πλήρης κοινωνική αναγνώριση- της δημιουργικότητας ως καθολική δυνατότητα, είναι αποτέλεσμα πολιτισμικών αλλαγών συνεπεία υλικών αλλαγών. Έχει συνοδευτεί από αυξανόμενη συνειδητή προσοχή για τις θεσμικές συνέπειες αυτής της αναγνώρισης. Σκέφτομαι εδώ ειδικά τη σταθερή, αν και άνιση, αύξηση κατά τα τελευταία 40 χρόνια περίπου μιας επιμονής, στην πράξη, σχετικά με την πολιτιστική ισότητα, πέραν της μακράς παράδοσης αιτημάτων για οικονομική και πολιτική ισότητα. Επιπλέον, η ευρεία υπέρβαση της διχοτομίας μεταξύ ατομικού και συλλογικού, και η εμφάνιση τόσο ενός κοινωνικού ατομισμού όσο και μιας συνεταιρικής αντίληψης της συλλογικής οργάνωσης βοήθησε να τεθούν οι βάσεις για την κατανόηση της δημιουργικότητας ως μέρος των κοινών.

Επανακτώντας την παράδοση του Ubuntu

Και πάλι, αυτός ο κοινωνικός ατομισμός δεν είναι νέος. Με πολλούς τρόπους, είναι μια επανασύνδεση, από τις συνθήκες του αγώνα εντός και εναντίον του καπιταλισμού του 21ου αιώνα, με την ηθική παράδοση του Ubuntu. “Είστε ένα πρόσωπο, λόγω των άλλων ανθρώπων”, όπως το έθεσε ένας εκπρόσωπος στη Διάσκεψη Αλληλέγγυας Οικονομίας. Ή, όπως εξηγεί ο αρχιεπίσκοπος Tutu: “Το Ubuntu μιλάει ιδιαίτερα για το γεγονός ότι δεν μπορείς να υπάρξεις ως ανθρώπινο ον σε απομόνωση. Μιλά για την αλληλοσύνδεσή μας”.

Ονομάζοντας έτσι αυτή τη δημιουργική ικανότητα, αυτό το χαρακτηριστικό του συνόλου της ανθρωπότητας, ως κοινά (commons), τονίζοντας τον κοινωνικό καθώς και τον ατομικό χαρακτήρα της και τις συνεταιρικές, κοινωνικές συνθήκες υλοποίησής της, θέτουμε επίσης τη βάση για την ανάκτηση των προϊόντων αυτής της ικανότητας. Σε αυτά περιλαμβάνονται εκείνα που, κατά κάποιο τρόπο, έχουν σφετεριστεί από το κράτος ή από το κεφάλαιο – όπως το “κοινωνικό κεφάλαιο” και άλλες μορφές “ελεύθερης εργασίας”, που είναι τόσο ζωτικής σημασίας για τον σημερινό πληροφοριακό καπιταλισμό.

Μία άλλη επίπτωση για τις δικές μας οργανώσεις, πολιτικές και οικονομικές, είναι η σημασία της οικοδόμησης εντός τους της καλλιέργειας και της ανάπτυξης των εν λόγω κοινών. Χρειάζεται να το κάνουμε αυτό τόσο με μια προεικονιστική έννοια όσο και ως ένα άμεσο μέσο για την ενίσχυση της μεταμορφωτικής ικανότητάς τους.

Για να αναπτύξουμε και να εφαρμόσουμε την ιδέα της εργασίας/δημιουργικότητας ως μέρος των κοινών, είναι σημαντικό να τη σκεφτούμε ως μια συλλογή από χρήσιμα εργαλεία που πρέπει να χρησιμοποιηθούν με ευρηματικότητα, και όχι ως πλήρης, έτοιμη προς συναρμολόγηση λύση, όπως η ιδέα του σοσιαλισμού συχνά τα μεταχειρίστηκε. Ας δούμε μερικά από τα είδη των εργαλείων που θα μπορούσε αυτή η ιδέα να προσφέρει.

Πρώτον, διανοίγει δρόμους για να δούμε και να κατανοήσουμε το ευρύ δυναμικό των υφιστάμενων πρακτικών στην αλληλέγγυα οικονομία, για την επίτευξη μετασχηματιστικών κερδών στην ευρύτερη κοινωνική, δημόσια και ιδιωτική οικονομία. Ένα παράδειγμα εδώ θα ήταν η σημασία της μάθησης μέσω της πρακτικής και του προβληματισμού σχετικά με αυτήν. Η αντίληψη της δημιουργικότητας ως μέρος των κοινών οδηγεί στην ερώτηση πώς θα μπορούσαμε να οραματιστούμε οικονομικές ρυθμίσεις που οικοδομούν αυτοανάπτυξη, εκπαίδευση και αναγέννηση στην καθημερινή ζωή, σε ό,τι σήμερα χωρίζεται σε εργασία, κατανάλωση και προσωπική ζωή.

Η κατανόηση της εργασίας και του δυναμικού της ανθρώπινης δημιουργικότητας ως κοινά αλλάζει την οπτική μας για την εργασία. Μπορούμε να το δούμε αυτό στην πράξη ήδη σε τμήματα της αλληλέγγυας οικονομίας, όπου οι εργαζόμενοι δεν θεωρούνται “περιττοί” και ο στόχος είναι η διαρκής αναδιάταξη και επανεκπαίδευση. Μπορούμε επίσης να δούμε πώς η, πλέον καταφανής, σκανδαλώδης σπατάλη ανθρώπινης δημιουργικότητας στις καπιταλιστικές οικονομίες σε όλο τον κόσμο υπήρξε οδηγούν κίνητρο στην έκρηξη της αντίστασης από το 2011 και μετά, με επικεφαλής συχνά τους νέους ανέργους (Mason 2012).

Η ανθρώπινη δημιουργικότητα ως μέρος των κοινών δείχνει επίσης τη σημασία του να σκεφτόμαστε τα πολλά διαφορετικά επίπεδα οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων και τη μεταξύ τους σύνδεση. Έτσι, μας οδηγεί να αναρωτηθούμε τι μπορεί να σημαίνει σε μικρο-επίπεδο, για το πώς οι επιχειρήσεις ή οι αστικοί χώροι, για παράδειγμα, είναι οργανωμένοι, η ύπαρξη θεσμικών συνθηκών γαλούχησης και υλοποίησης της δημιουργικότητας. Τι μπορεί αυτό να σημαίνει σε μακροοικονομικό επίπεδο, όσον αφορά, για παράδειγμα, τα μέσα διαβίωσης, πέρα ή αυτόνομα από τη μισθωτή εργασία (αυτό που ορισμένοι αποκαλούν “βασικό μισθό”). Και τι θα μπορούσε να σημαίνει αυτό σε ένα συνδυασμό μικρο και μακρο επιπέδων – για παράδειγμα, όσον αφορά νομοθετικά πλαίσια για την οργάνωση του χρόνου (Coote 2010).

Έτσι, η αντίληψη της εργασίας ως μέρος των κοινών αμφισβητεί τις τάσεις προς τον επιχειρηματικό ή κοινοτικό εγωισμό, ή ατομισμό, (μια τάση εντός ορισμένων μερών της κοινωνικής οικονομίας, καθώς επίσης και εντός των καπιταλιστικών επιχειρήσεων) και τονίζει τη σημασία της αλληλεγγύης και των ροών αμοιβαιότητας μεταξύ των διαφόρων στοιχείων των προσπαθειών σε μια αλληλέγγυα και βασισμένη στα κοινά οικονομία. Γενικότερα, παρέχει τη βάση για ένα ισχυρό αντίδοτο στον κτητικό ατομικισμό, που έχει λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις τα τελευταία χρόνια, χωρίς να αντιπαραθέτει έναν πραγμοποιημένο κολεκτιβισμό (Macpherson 1964).

Θεσμικός σχεδιασμός

Ένα άλλο εργαλείο που παράγεται από την ιδέα της ανθρώπινης δημιουργικότητας ως μέρος των κοινών είναι το μέσο της θεσμικής ευελιξίας για να διαπραγματευόμαστε και να ζούμε διαρκώς με τις εντάσεις μεταξύ της συνεργατικής διάστασης της δημιουργικότητας και της ανάγκης για ατομική αυτονομία, ενδοστρέφεια και αναστοχασμό. Αυτή η ευελιξία και η ικανότητα εκτίμησης της δυαδικότητας της ανθρώπινης δημιουργικότητας, και ως εκ τούτου της κοινωνική ευημερίας, συχνά λείπει όχι μόνο από μια κρατικιστική κατανόηση του σοσιαλισμού αλλά από πολλές συλλήψεις της συλλογικότητας στα εργατικά και συνεταιριστικά κινήματα.

Η άδεια “creative commons” είναι ένα καλό παράδειγμα για το πώς είναι δυνατόν να αναγνωριστεί και να εκτιμηθεί η διάσταση της ατομικής δημιουργικότητας (και μαζί με αυτό μια ορισμένη αίσθηση ιδιοκτησίας) και ταυτόχρονα να προστατευτεί τόσο το άτομο όσο και η ευρύτερη κοινότητα από τις χειρότερες συνέπειες της απόσπασης μιας δημιουργίας από τα κοινά και της ένταξής της στην εμπορευματική αγορά.

Η Hilary Wainwright είναι από τα ιδρυτικά μέλη-συντάκτρια του περιοδικού Red Pepper και συνεργάτιδα του Transnational Institute.

Μετάφραση: Κ.Χ.

Πρωτότυπο κείμενο