Η επανάσταση της ζωντανής γνώσης

του Gigi Roggero*

Ζούμε σε μια επαναστατική κατάσταση. Θα μπορούσαμε να αναδιατυπώσουμε τον κλασικό ορισμό, με τους ακόλουθους όρους: οι κυρίαρχες ελίτ του παγκόσμιου κεφαλαίου δεν μπορούν να ζήσουν όπως στο παρελθόν· οι εργαζόμενοι, οι επισφαλείς, οι φοιτητές, οι φτωχοί, η ζωντανή γνώση αρνούνται να ζήσουν όπως στο παρελθόν. Κατά την παγκόσμια κρίση, οι διεθνικοί αγώνες -από τις εξεγέρσεις στη βόρεια Αφρική έως τους acampadas στην Ισπανία ή την Πλατεία Συντάγματος, από το κίνημα των πανεπιστημίων της Χιλής έως το Occupy και την εξέγερση του Κεμπέκ- συγκροτούνται από τη σύγκλιση της υποβαθμιζόμενης μεσαίας τάξης και του προλεταριάτου του οποίου η φτώχεια είναι ευθέως ανάλογη προς την παραγωγικότητά του.

Στο πλαίσιο αυτό, το πανεπιστήμιο είναι ένας χώρος-κλειδί. Όχι τόσο λόγω της παραγωγής της γνώσης: αντίθετα, όσο περισσότερο η παραγωγή γνώσης εξαπλώνεται σε όλο το κοινωνικό εργοστάσιο, τόσο λιγότερο το πανεπιστήμιο είναι μια προνομιακή τοποθεσία μετάδοσής της – ο Γυάλινος Πύργος πέφτει οριστικά. Αλλά το πανεπιστήμιο αποτελεί χώρο-κλειδί των αγώνων, των δυνατοτήτων της εδαφοποίησης και της γενίκευσης.

Η συλλογικότητα Edu-Factory έχει ορίσει αυτό το πλαίσιο ως ”διπλή κρίση” – δηλαδή, κρίση του πανεπιστημίου και παγκόσμια οικονομική κρίση. Στην πραγματικότητα, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε τους μετασχηματισμούς και τους αγώνες του πανεπιστημίου, χωρίς να τους συνδέσουμε με τους μετασχηματισμούς και τους αγώνες της εργασίας και της παραγωγής. Έτσι, εν συντομία, ας σκιαγραφήσουμε πέντε παγκόσμιες τάσεις της πολιτικής οικονομίας του πανεπιστημίου, και της κρίσης του. Δηλαδή, πέντε πεδία μαχών για τους διεθνικούς αγώνες.

1. Η κρίση της παραδοσιακής ιδέας της γνώσης, η οποία είναι επίσης κρίση της αριστερής μυθολογίας της γνώσης ως ένα ουδέτερο και φυσικό κοινό αγαθό που πρέπει να προστατευτεί από την εμπορευματοποίηση. Στο σύγχρονο καπιταλισμό, η γνώση -κεντρική πηγή και μέσο παραγωγής- δεν είναι μόνο εμπόρευμα, είναι κεντρικό προϊόν της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει ουδετερότητα ή φυσικότητα της γνώσης: είναι πάντα ζήτημα της παραγωγής, και εντός των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων είναι επίσης μια πηγή εκμετάλλευσης.

Όταν μιλάμε για ζωντανή γνώση, προσπαθούμε να προσδιορίσουμε τη νέα σύνθεση της ζωντανής εργασίας, και την κοινωνικοποίηση της παραγωγής γνώσης. Πρόκειται για μια αμφίσημη διαδικασία: γνώση είναι αυτό που παράγεται από κοινού από τη ζωντανή εργασία, καθώς επίσης αυτό που το κεφάλαιο εκμεταλλεύεται· είναι η δυνατότητα της αυτονομίας της κοινωνικής συνεργασίας, και είναι αυτό που το κεφάλαιο κυριεύει και αξιοποιεί. Σε αυτή την αμφίσημη διαδικασία, η γνώση γίνεται κεντρικό πεδίο μάχης: το κοινό δεν υπάρχει στη φύση, αλλά πρέπει να παραχθεί.

2. Η κρίση των επιστημονικών κλάδων, δηλαδή, της σύγχρονης οργάνωσης της γνώσης. Την άνοιξη του 2009, απαντώντας σε ερώτημα που τέθηκε από τη βασίλισσα της Αγγλίας, μια ομάδα οικονομολόγων κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο επιστημονικός κλάδος των οικονομικών όχι μόνο δεν ήταν σε θέση να προβλέψει τη διαφαινόμενη κρίση, αλλά ήταν επίσης απολύτως ανίκανος να καταλάβει οτιδήποτε γύρω από την οικονομία, και θα μπορούσε να θεωρηθεί υπεύθυνος για την ίδια την κρίση. Η συζήτηση στο πλαίσιο άλλων επιστημονικών κλάδων, δεν είναι πολύ διαφορετική: είναι όλο και περισσότερο ανίκανοι να εξηγήσουν τι συμβαίνει. Οι επιστημονικοί κλάδοι, όπως επίσης η ρητορική της διεπιστημονικότητας, αντιπροσωπεύουν όλο και λιγότερο μια μορφή οργάνωσης της γνώσης, και όλο και περισσότερο ένα τεχνητό μέτρο της παραγωγής της ζωντανής γνώσης – με άλλα λόγια, ένα εργαλείο εκμετάλλευσης. Στους σύγχρονους αγώνες, αυτό που διακυβεύεται είναι μια νέα και αυτόνομη οργάνωση της γνώσης, με βάση την κοινή παραγωγή της.

3. Η κρίση της παραδοσιακής φιγούρας του φοιτητή. Αφότου είναι παραγωγοί γνώσης, οι φοιτητές δεν είναι πλέον εργατικό δυναμικό για μαθητεία, αλλά άμεσα εργαζόμενοι, και επισφαλείς εργαζόμενοι. Στην πραγματικότητα, υπάρχει μια συνεχής επικάλυψη μεταξύ της αγοράς εκπαίδευσης και της αγοράς εργασίας (σκεφτείτε τη “δια βίου μάθηση” ή το σύστημα πιστοποίησης). Δεν είναι τυχαίο ότι τα θέματα της εργασίας (επισφάλεια, υποτίμηση της εργατικής δύναμης, φτωχοποίηση, κρίση, κ.λπ.) έχουν κεντρική θέση στους φοιτητικούς και πανεπιστημιακούς αγώνες των τελευταίων ετών. Και για το λόγο αυτό, οι πανεπιστημιακοί αγώνες έχουν δυνατότητα πολιτικής γενίκευσης σε όλο το εύρος της ταξικής σύνθεσης.

4. Η κρίση της σύγχρονης διαλεκτικής μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού. Ας σκεφτούμε την επιχειρηματικοποίηση του πανεπιστημίου. Αυτή δεν σημαίνει μόνο την είσοδο ιδιωτικών κεφαλαίων σε δημόσια ιδρύματα. Στο αμερικανικό και αγγλοσαξονικό μοντέλο, ο ορισμός των εταιρικών πανεπιστημίων δεν εξαρτάται τόσο από τη νομική κατάστασή τους: είναι τόσο δημόσια όσο και ιδιωτικά, και χρηματοδοτούνται τόσο από το κράτος όσο και από εταιρίες. ”Εταιρικό πανεπιστήμιο” σημαίνει ότι το ίδιο το πανεπιστήμιο πρέπει να γίνει εταιρία – να λειτουργεί με βάση το λογισμό του κόστους-κέρδους, τον ορθολογισμό του προϋπολογισμού, και τη μείωση του κόστους του εργατικού δυναμικού, για να ανταγωνιστεί στην παγκόσμια αγορά εκπαίδευσης. Αυτό σημαίνει ένα πανεπιστήμιο πέρα από τη διαλεκτική μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, κράτους και αγοράς. Από την άποψη των αγώνων, αυτό σημαίνει ότι δεν έχουμε τίποτα να υπερασπιστούμε: αυτό που διακυβεύεται είναι η συντακτική διαδικασία ενός νέου πανεπιστημίου. Αυτό το ονομάζουμε πανεπιστήμιο του κοινού.

5. Η κρίση του πανεπιστημίου ως ασανσέρ για την κοινωνική κινητικότητα. Η υπαγωγή στην επισφάλεια και το χρέος -ως μόνιμες συνθήκες ζωής- έχουν κατεδαφίσει την ιδέα ότι πας στο πανεπιστήμιο για να αποκτήσεις μια θέση υψηλότερη από την προέλευσή σου. Συνολικά, αυτό σημαίνει μια αμετάκλητη συντριβή των καπιταλιστικών υποσχέσεων προόδου, ακόμη και στις ατομικιστικές ανταγωνιστικές μορφές τους.

Καθώς διαλύεται η πρόνοια (χαρακτηριστικό παράδειγμα οι τρελές αυξήσεις διδάκτρων στο Κεμπέκ), το χρέος γίνεται ένας στρεβλός τρόπος κάλυψης κοινωνικών αναγκών (στέγαση, εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη, κινητικότητα, κ.λπ.). Μπορούμε να μιλήσουμε για χρηματιστικοποίηση του πανεπιστημίου και της ζωής. Το σύστημα του χρέους λειτουργεί ως μια διαδικασία οριοθέτησης των επιλογών, ένα πειθαρχικό καθεστώς που επιβάλλεται όχι μόνο στο παρόν, αλλά πρώτα και κύρια ως υποθήκη για το μέλλον. Πρόκειται για ένα ηθικό καθεστώς εξατομίκευσης: εάν είστε σε χρέος, είστε σε ενοχή. Αλλά ακριβώς για αυτούς τους λόγους, πρέπει να αντιταχθούμε στις ηθικολογικές κρίσεις από την Αριστερά για την πρόσβαση στο πιστωτικό σύστημα, επειδή η χρήση της πίστωσης τονίζει επίσης την ανελαστικότητα των κοινωνικών αναγκών. Η καμπάνια Occupy Student Debt, και η επιδίωξή της για ένα είδος συλλογικού δικαιώματος στην πτώχευση για τους σπουδαστές, τους εργαζόμενους, τους φτωχούς, και τους επισφαλείς ανθρώπους, είναι στρατηγική: αφενός, για να επανοικειοποιηθούμε τον κοινωνικό πλούτο που παράγουμε από κοινού· αφετέρου, για να αρνηθούμε το ηθικό καθεστώς του χρηματιστικού κεφαλαίου και των εξατομικευτικών μηχανισμών του, και να δημιουργήσουμε μια συλλογική διαδικασία. Πράγματι, μπορούμε να πούμε ότι ο αγώνας γύρω από την πίστωση-χρέος στο σύγχρονο καπιταλισμό είναι το ισοδύναμο του αγώνα γύρω από το μισθό στο βιομηχανικό καπιταλισμό.

Με βάση τα παραπάνω, ας καταλήξω με δύο πολιτικά ερωτήματα που ανακύπτουν από τα διεθνικά κινήματα. Από τη μια πλευρά, πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε μια πολιτική κοινής σύνθεσης μεταξύ της υποβαθμιζόμενης μεσαίας τάξης και των προλετάριων “χωρίς μέλλον”, αυτών των δύο στοιχείων που προσεγγίζουν λόγω της φτωχοποίησης και της καπιταλιστικής απαλλοτρίωσης, αλλά διαιρούνται από τους μηχανισμούς του χρηματιστικού καπιταλισμού (χρέος, εξατομίκευση, μισθολογική διαστρωμάτωση, πολιτικές της ταυτότητας, κ.λπ.); Αυτό είναι ένας κεντρικός κόμβος για την οργάνωση του κοινού.

Από την άλλη πλευρά, σήμερα το πεδίο της μάχης δεν βρίσκεται στην προάσπιση του δημόσιου (επειδή είναι ένα ιδιωτικοποιημένο δημόσιο), αλλά σε μια συντακτική διαδικασία πέρα από το σύστημα της πολιτικής εκπροσώπησης. Η κατάληψη των πλατειών, του πανεπιστημίου, και του μητροπολιτικού χώρου δεν είναι μια διαμαρτυρία, δεν υπάρχουν αιτήματα να απευθυνθούν στην κυβέρνηση. Η πρακτική αυτή υποδεικνύει την άμεση δημιουργία ενός νέου χώρου και χρόνου, μια εμβρυακή μορφή της οργάνωσης της ζωής από κοινού. Το ερώτημα είναι: πώς μπορούμε να οικοδομήσουμε μια συλλογική οργάνωση της αυτόνομης συνεργασίας μας, και να καταστρέψουμε το μηχανισμό της καπιταλιστικής αιχμαλωσίας; Πώς μπορούμε να μετατρέψουμε το πανεπιστήμιο σε ένα φορέα του κοινού;

Αν ζούμε σε μια επαναστατική κατάσταση, γνωρίζουμε επίσης ότι αυτή δεν θα οδηγήσει σε μια μηχανική κίνηση προς την επανάσταση, και το “1%” δεν θα πέσει κάτω αν δεν το πετάξουμε έξω. Αυτό είναι το καθήκον μας.

Μετάφραση: Κ.Χ.

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο Viewpoint Magazine

* Ο Gigi Roggero είναι κοινωνικός αγωνιστής και συμμετέχει στη συλλογικότητα Edu-Factory και στο δίκτυοUniNomade. Είναι επίσης επισφαλής ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, και συγγραφέας του The Production of Living Knowledge: The Crisis of the University and the Transformation of Labor in Europe and North America (Temple University Press, 2011).